کمانچه

کمانچه یک ساز زهی-آرشه‌ای ایرانی‌ست که در موسیقی آذربایجانی، ارمنی، کردی، گرجی، ترکمنی و ازبکی، با تغییرات جزئی در ساختار ساز، استفاده می‌شود. جد تاریخی این ساز رباب بوده و توسط آرشه‌ای با مویِ کششیِ متغیر نواخته می‌‍‌شود.

پیشینه

کمانچه قدمتی طولانی دارد که به ایران باستان باز‌می‌گردد. گمان می‌رود منشا آن در منطقه خراسان باشد. این ساز در ابتدا توسط قبایل کوچ‌نشین مورد استفاده قرار گرفت و بعداً توسط موسیقیدانان دربار که به صدای آن علاقه‌مند شده بودند، پذیرفته شد. کمانچه به مرور زمان به بخشی جدایی ناپذیر از موسیقی کلاسیک ایرانی تبدیل شد.

نخستین نشانه‌های تاریخی درباره‌ی کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده‌ی چهارم هجری دیده شده ‌است. او در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن، رُباب یاد می‌کند. کمانچه در دوران صفویه و قاجاریه جزو سازهای اصلی موسیقی ایران بود و نخستین صدای ضبط‌شده‌ی آن به اوایل قرن بیستم میلادی بر می‌گردد.

هنر ساختن و نواختن کمانچه در سال 2017 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو آذربایجان و ایران قرار گرفت.

ساختار

کمانچه دارای گردنی بلند است که کمانچه‌ساز آن را به صورت مخروط در می‌آورد تا آرشه یا کمان به راحتی در قسمت پایین حرکت کند. کاسه‌ی کروی و توخالی این ساز در گذشته از  کدو ساخته می‌شد ولی در حال حاضر از چوب یک تکه و گاهی ترکه‌ای (تکه‌های باریک چوب که در کنار هم چسبانده می‌شوند) ساخته می‌شود. کاسه در قسمت رویی حفره‌ای دارد که روی آن معمولا از پوست بره، بز و در قدیم الایام گاهی با پوست ماهی پوشانده می‌شد. خرک ساز به شکل مورب روی پوست قرار می‌گیرد و سیم‌ها را سوار بر خود کرده تا مانع برخورد آن‌ها با پوست شود.

در گذشته سیم‌ها مانند سه تار مستقیماً به ساز وصل می‌شدند و سیم گیر روی این ساز نبود، گاهی نیز به وسیله قطعه‌ای فلزی سیم‌ها به آن ربط داده می‌شد. همچنین پس از ورود ویولن به ایران، تاندور ویولن (پیچ‌های کوچک تنظیم کوک) به سیم گیر اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقیق‌تر کوک کند.

کمانچه‌ها به طور سنتی دارای سه رشته‌ی ابریشمی، یا سه روده‌ی تابیده شده‌ی حیوانات برای نواختن بودند و این امر باعث عدم تحمل آن‌ها در نواختن نت‌های زیر یا گرفتن کوک‌های بالا می‌شد. بعد از ورود ویولن به ایران، به تقلید از این ساز، چهار سیم فلزی جایگزین سه رشته‌ی ابریشم یا روده شدند. کمانچه‌ها ممکن است دارای منبت‌های بسیار آراسته و گیره‌های کوک از جنس عاج باشند.

زیر کاسه‌ی این ساز میله‌ای قرار دارد تا کمانچه را در حال نواختن روی خود نگه دارد. از این رو در زبان انگلیسی به آن ویولن میخ‌دار نیز می‌گویند.

دسته فاقد پرده بندی است. سر ساز متشکل است از جعبه‌ی گوشی‌ها که در دو طرف آن، هر یک دو گوشی کار گذاشته شده و یک قبه که در بالای جعبه قرار گرفته ‌است. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتی‌متر است.

برای آرشه‌ی این ساز از موی دم اسب استفاده می‌شود. چوب آرشه یا کمان کشیده و محکم است اما بر خلاف ویولن موهای آرشه‌ی کمانچه شل بسته می‌شود تا نوازنده بتواند با کشش دلخواه موی آرشه توسط انگشتان دست راست خود قدرت صدا دهی ساز را آن‌گونه که مایل است تنظیم کند.

کمانچه مانند ویولن سل در حالت نشسته نواخته می‌شود، هر چند طول آن به اندازه‌ی یک ویولن است. میله‌ی انتهایی می‌تواند روی زانو یا ران قرار گیرد در حالی که نوازنده روی صندلی یا زمین نشسته است.

کوک‌های کمانچه

کوک کمانچه (نسبت فاصله‌ی سیم‌ها به یکدیگر) در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایران  تفاوت دارد. معمول‌ترین کوک برای دستگاهای ایرانی این است که سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (یا پنجم) داشته، سیم سوم یک اکتاو بم‌تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم‌تر از سیم دوم ‌باشد.

لازم به ذکر است که در گذشته کمانچه دو سل دو سل کوک می‌شد اما پس از ورود ویولن به ایران، در کوک کمانچه تغییراتی ایجاد شد و امروزه این ساز همانند ویولن کوک و انگشت‌گذاری می‌شود.

در حال حاضر کوک اصلی و رایج کمانچه (می- لا- ر -سل) یعنی همان کوک ویولن است. کوک‌های کمانچه در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی می‌تواند متفاوت باشد.

از کوک (ر- لا-ر -سل) برای دستگاه نوا، کوک (می- لا- ر- لا) برای دستگاه ماهور،کوک (می- لا- می- لا) برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنج‌گاه و کوک (ر-لا- ر- لا) برای نواختن موسیقی لری استفاده می‌شود.